نوروبیولوژی اتیسم : اختلالات سیناپتیک و نقش مداخلات کاردرمانی - کاردرمانی صبا

نقص در هرس سیناپسی (Synaptic Pruning) و نقش گلیال

مغز انسان یک ساختار پویا است. در دوران رشد، تعداد زیادی سیناپس (بیش از حد مورد نیاز) تولید می کند. سپس، در دوران کودکی و نوجوانی، سیناپس‌های اضافی، ناکارآمد یا کم‌کاربرد در روند حیاتی به نام “هرس سیناپسی” (Synaptic Pruning) حذف می‌شوند تا شبکه‌های عصبی دقیق‌تر، سریع‌تر و کارآمدتر شوند. این فرآیند تحت کنترل دقیق سلول‌های پشتیبان مغز، یعنی سلول‌های گلیال (سلول‌های گلیال)، به‌ویژه میکروگلیا (میکروگلیا) و آستروسیت‌ها (آستروسیت‌ها)، انجام می‌شود.

• نقش آستروسیت‌ها و میکروگلیا: میکروگلیا، که به عنوان سلول‌های ایمنی مغز عمل می‌کند، سیناپس‌های ضعیف را «شناسایی» و «حذف» می‌کنند (نوعی فاگوسیتوز). آستروسیت‌ها نیز با ارائه مواد مغذی و تنظیم محیط سیناپسی، به این پیشرفت کمک می‌کنند.
• نقص در اتیسم: مطالعات کبدشکافی بیماران مبتلا به اتیسم (به ویژه در قشر) نشان داده است که این پروسه به درستی انجام نمی‌شود.

نتیجه: در برخی از مناطق مغزی افراد دارای اتیسم، تراکم سیناپسی بیش از حد نرمال است. این “سیم‌کشی بیش از حد” یا Synaptic Overgrowthبه ارتباطات ناکارآمد و شلغی در شبکه‌ها می‌شود که می‌توان اطلاعات را پردازش کرد، به ویژه حسی، را مختل کند و بار شناختی (بار شناختی) فرد را به شدت افزایش دهد.

۲. ریشه‌های مولکولی و ژنتیکی اختلال سیناپسی

این اختلالات عملکردی در نتیجه تغییرات در سطح ژنتیکی و مولکولی رخ می‌دهند. اتیسم بسیار هتروژن است (یعنی علل وجود دارد)، اما هزاران ژن با آن مرتبط هستند که بسیاری از آن‌ها را پرورش می‌دهند که مستقیماً در ساختار و عملکرد سیناپس‌ها نقش دارند (به اصطلاح سیناپتوپاتی‌ها).

• پروتئین‌های چسبندگی سیناپسی (پروتئین‌های چسبنده): مسئول‌های مسئول‌هایی مانند نورولگین‌ها (Neuroligins) و نورکسین‌ها (Neurexins) به عنوان “چسب مولکولی” و چسبنده می‌شوند. پس‌سیناپسی) به ترکیب و تثبیت اتصال هستند. جهش در ژنهای این پرورش‌ها می‌تواند مستقیماً بر شکل‌گیری بلو، عملکرد سیناپس‌ها تأثیر بگذارد.
• پروتئین‌های داربستی (پروتئین‌های داربست):پروتئین‌هایی مانند SHANK3 (یکی از قوی‌ترین کاندیداهای ژنتیکی اتیسم) در سمت پسیناپسی، مانند یک داربست، گیرنده‌های عصبی و سایر گیرنده‌ها را در جای خود نگه می‌دارند. نقص در SHANK3 به معنای “فروریختن” ساختار حیاتی سیناپس است.
• سیستم GABA و کانال‌های یونی: اختلال در گیرنده‌های گابا (GABA Receptors) و کانال‌های یونی مسئول جابجایی کلراید و پتاسیم، می‌تواند مستقیماً منجر به عدم وجود E/I شود. به عنوان مثال، اختلال در عملکرد GABA-A (که مسئول سریع است) می‌تواند زمان‌بندی دقیق در شبکه‌های عصبی (مانند تشخیص تفاوت بین دو صدا) را مختل کند.

این تغییرات مولکولی در نهایت باعث می‌شوند که یک سیناپس یا سیگنال را بیش از حد (هیپرسنسیتیویتی) یا کمتر از حد لازم (هیپوسنسیتیویتی) به نورون بعدی منتقل کند و در نتیجه، پردازش اطلاعات حسی-شناختی را دچار نویز و خطا کند.

3. ارتباطات اختلالات سیناپسی با علائم بالینی

اختلال در رابطه E/I، آسیب در هرس و آسیب‌های مولکولی سیناپس، خود را در سه حوزه اصلی علائم نشان می‌دهد که هدف مستقیم مداخلات کاردرمانی هستند:

الف) مشکلات پردازش حسی (پردازش حسی)

این شایع‌ترین و قابل توجه‌ترین تظاهر اختلال سیناپسی در اتیسم است. مغز افراد دارای اتیسم در فیلتر کردن، تمایز و تنظیم اطلاعات حسی ورودی ناتوان است.

• حساسیت بیش از حد (Hyper-Responsivity): فرد به محرک‌هایی که برای دیگران عادی است، واکنش‌های اغراق‌آمیز نشان می‌دهد (مانند صدای بلند، نور شدید، بافت‌های خاص لباس یا بوی خاص). این می‌توان نتیجه فعالیت بیش از حد سیناپس‌های حرکتی در مدارهای حسی مانند تالاموسوقشر حسی باشد. تالاموس به طور معمول به عنوان «دروازه‌بان حسی» عمل می‌کند. در اتیسم، اگر توانایی گابا در تالاموس ضعیف باشد، بیش از حد باز می‌شود و تمام ورودی‌های حسی، بدون فیلتر، به قشر مغز سرازیر می‌شوند و باعث بارگذاری بیش از حد حسی (Sensory Overload) می‌شوند.
• حساسیت کمتر از حد (Hypo-Responsivity): فرد برای درک یک محرک نیاز به ورودی حسی قوی‌تر و مکر دارد (مانند جستجوی مداوم محرک‌های حرکتی شدید یا فشار عمقی). این ممکن است از ضعف در انتقال سیگنال در مدارهای حسی مربوطه باشد.
• نقص در فیلترینگ شنوایی (Auditory Gating): یکی از مثال‌های عینی E/I نامتعادل، ناتوانی در فیلتر کردن صداهای پس‌زمینه است (مانند بر صدای معلم در حالی که فن تهویه روشن است). این مشکل به دلیل نارسایی در توانایی نورون‌هایی است که باید صداهای غیرمهم را سرکوب کنند.

ب) رفتارهای تکراری و محدود (رفتارهای تکراری)

این رفتارها (مانند تکان دادن دست‌ها، بازی‌های تکراری با اشیا یا علایق وسواسی) با اختلال در مدارهای مغزی مرتبط با مدارهای حرکتی و معمولی به‌ویژه عقده‌های قاعده‌ای (Basal Ganglia) و ووختایف است.